استرس ممکن است واکنشی به یک تغییر منفی در زندگی کودک باشد. استرس در مقادیر کم می‌تواند خوب باشد، اما استرس بیش از حد می‌تواند بر نحوه‌ی تفکر، رفتار و احساسات کودک تاثیر بگذارد. کودکان نحوه‌ی واکنش به استرس را در حین رشد فرا می‌گیرند. بسیاری از وقایع استرس آور که بزرگسالان می‌توانند کنترل کنند باعث استرس در یک کودک می‌گردند. در نتیجه، حتی تغییرات کوچک می‌تواند بر احساس امنیت کودک تاثیر بگذارد.
درد، آسیب، بیماری و تغییرات دیگر برای کودکان استرس آور هستند. عوامل استرس‌زا ممکن است شامل موارد زیر باشند:
- نگرانی در مورد تکالیف یا نمره‌های مدرسه
- داشتن مسئولیت‌های مختلف مانند امور مدرسه، کار یا ورزش
- مشکلات با دوستان، تحت زورگویی قرار گرفتن یا فشار از طرف هم‌سالان
- تغییر مدرسه، جابه‌جایی یا داشتن مشکلاتی در خانه و یا بی‌خانمانی
- داشتن افکار منفی در مورد خود
- تغییرات بدن، هم در پسران و هم در دختران
- طلاق گرفتن والدین
- مشکلات مالی در خانواده
- زندگی در یک خانه یا محله‌ی ناامن
کودکان ممکن است متوجه نشوند که دچار استرس هستند. علائم جدید یا بدتر شدن علائم قبلی می‌تواند باعث شود که والدین مشکوک به افزایش میزان استرس شوند.
استرس در کودکی می‌تواند در هر موقعیتی که کودک نیاز به تطبیق یا تغییر دارد ایجاد شود. استرس ممکن است ناشی از تغییرات مثبت مانند شروع یک فعالیت جدید باشد، اما اغلب مرتبط با تغییرات منفی مانند بیماری یا مرگ در خانواده است.
شما می‌توانید با یادگیری تشخیص نشانه‌های استرس و آموزش روش‌های سالم به کودک خود برای کنار آمدن با آن به وی کمک کنید.
برای دریافت مشاوره در خصوص استرس و اضطراب در کودکان در کلینیک تخصصی کودک امید می‌توانید با شماره ۰۲۱۸۸۸۹۸۴۴۰ و ۰۲۱۸۸۸۹۸۴۴۱ تماس بگیرید.
استرس در کودکی و دوران ابتدایی مدرسه تا چه حد شایع است؟
به نظر می‌رسد که عوامل استرس‌زای زندگی در دهه‌های اخیر افزایش یافته‌اند و قطعاً تعداد زیادی از کودکان و نوجوانان احساس استرس و نگرانی قابل ملاحظه‌ای را گزارش می‌کنند، ۴۰ درصد از دانش‌آموزان بیش از حد نگران هستند و یک نفر از هر ۵ مورد نیز یک دو‌ره‌ی افسردگی را تجربه کرده است.
منشأ استرس
استرس عملکرد خواسته‌هایی است که روی شما و توانایی شما برای برآورده کردن آنها وارد می‌شود. این خواسته‌ها اغلب از اطرف منابع بیرونی مانند خانواده، شغل، دوستان یا مدرسه می‌باشند. اما می‌تواند از داخل نیز شکل بگیرد که اغلب مرتبط با آنچه که فکر می‌کنید باید انجام دهید در برابر آنچه که واقعاً قادر به انجام آن هستید، می‌باشد.
بنابراین استرس می‌تواند بر هر شخصی که احساس سنگینی زیر بار مشکلات می‌کند، حتی کودکان تاثیر بگذارد. در کودکان پیش دبستانی، جدا شدن از والدین می‌تواند باعث اضطراب شود. با افزایش سن کودک، فشارهای تحصیلی و اجتماعی باعث استرس می‌شوند.
بسیاری از کودکان وقت کافی را برای اینکه بتوانند بطور خلاقانه بازی کنند یا بعد از مدرسه استراحت کنند، ندارند. کودکانی که در مورد تمام فعالیت‌های خود شکایت می‌کنند یا از انجام آنها امتناع می‌ورزند ممکن است برنامه‌ی بسیار فشرده‌ای داشته باشند. با کودک خود در مورد احسانس وی در مورد فعالیت‌های خارج مدرسه‌ای صحبت کنید. اگر گله و شکایت می‌کند، مزایا و معایب توقف یک فعالیت را برای وی توضیح دهید. در صورتی که توقف یک برنامه قابل انجام نباشد، راه‌هایی را برای کمک به کودک خود جهت کنترل زمان و مسئولیت‌های وی برای کاهش اضطراب پیدا کنید.
استرس کودکان ممکن است توسط بیشتر از چیزی که در زندگی وی رخ می‌دهد، تشدید شده باشد. آیا فرزندتان صحبت‌های شما در مورد مشکلاتتان در محل کار، نگرانی در مورد بیماری یک از خویشاوندان، یا بحث با همسرتان در مورد مشکلات مالی را می‌شنود؟ والدین باید مراقب حرف زدن در مورد چنین مشکلاتی در زمانی که کودکشان نزدیک آنها هستند باشند، زیرا کودکان اضطراب‌های والدینشان را متوجه شده و خود نیز در مورد آنها نگران می‌شوند.
اخبار نیز می‌تواند باعث استرس شود. کودکانی که تصاویر ناراحت کننده را در تلویزیون می‌بینند یا در مورد فجایع طبیعی، جنگ و تروریسم می‌شنوند در مورد امنیت خود و افرادی که دوستشان دارند نگران خواهند شد. با کودک خود در مورد آنچه که می‌بیند و می‌شنود صحبت کنید و آنچه که در تلویزیون می‌بینند را کنترل نمایید تا بتوانید برای درک مسائل به وی کمک کنید.
همچنین مراقب عوامل پیچیده مانند بیماری، مرگ عزیزان یا طلاق باشید. هنگامی که این موارد به فشارهایی که کودک هر روز با آنها مواجه می‌شود اضافه شوند، استرس تشدید خواهد شد. حتی دوستانه‌ترین طلاق‌ها هم می‌توانند برای کودکان دشوار باشند زیرا سیستم امنیت پایه‌ی آنها –یعنی خانواده- دچار یک تغییر بزرگ شده است. والدینی که از هم جدا شده‌اند هیچ گاه نباید کودک خود را در موقعیت انتخاب قرار دهند یا نظرات منفی را در مورد همسر جلوی وی عنوان کنند.
همچنین به خاطر داشته باشید که برخی چیزها که برای بزرگسالان مسائل مهم به نظر نمی‌رسند می‌توانند باعث استرس شدید در کودک شوند. به کودکان خود اجازه دهید بدانند که شما درک می‌کنید دچار استرس هستند و احساسات آنها را نابه‌جا تلقی نکنید.
عوامل استرس‌زای شایع برای کودکان چه هستند؟ آیا با ۱۰ یا ۲۰ سال دیگر متفاوت هستند؟
کودکان امروزی با فشار زیادی در اثر منابع داخلی و خارجی مواجه می‌شوند که در بالا به آنها اشاره شد:
- استرس در مدرسه
- استرس در خانواده
- استرس رسانه‌ای و خطرات محیطی
بسیاری از نگرانی‌هایی که در بالا اشاره شد مانند استرس در مدرسه برای مدت زمان زیادی وجود داشته‌اند. تفاوت اصلی این است که در مقایسه با ۱۰ یا ۲۰ سال گذشته، کودکان امروزی دسترسی بیشتری به رسانه‌ها دارند. تلویزیون، اینترنت و موبایل‌ها در از بین بردن موانعی که از کودکان در برابر جرم، خشونت و حوادث فاجعه‌بار محافظت می‌کنند، نقش دارند. این امر می‌تواند تاثیر قابل ملاحظه‌ای را در افزایش میزان استرس کودکان و ترس‌های آنها داشته باشند. زورگویی سایبری یک عامل استرس‌زای دیگر است که می‌تواند تهاجمی باشد و اغلب باعث پریشانی احساسی جدی و آسیب به کودکان می‌گردد.
آیا زمان‌هایی در زندگی کودک وجود دارند که ممکن است بیشتر مستعد استرس شوند؟
بسیاری از عوامل داخلی و خارجی می‌توانند بر آسیب پذیری کودک در برابر استرس تاثیر بگذارند. کودکان در شرایط زیر بیشتر مستعد ابتلا به استرس هستند:
- شرایط استرس‌زای متعدد (بخصوص آنهایی که کودکان نمی‌توانند به راحتی کنترل کنند)
- دوران گذار (تغییرات زندگی)
- استرس همراه با یک بیماری یا آسیب جدی
- انزوا یا تنهایی
- سوء استفاده (در گذشته یا حال)
- استرس والدین (بخصوص در مادران)
علائم و نشانه‌ها
با اینکه همیشه تشخیص استرس در کودکان آسان نیست، اما تغییرات رفتاری کوتاه مدت –مانند نوسانات خلقی، برون ریزی، تغییر در الگوی خواب یا شب ادراری- می‌توانند نشانه‌هایی از این وضعیت باشند. برخی کودکان دچار تاثیرات جسمی می‌شوند، مانند معده درد و سردرد. سایر آنها در تمرکز کردن یا انجام تکالیف مدرسه با مشکل مواجه می‌شوند. عده‌ای نیز ممکن است دچار انزوا شده یا زمان زیادی را به تنهایی سپری کنند.
کودکان خردسال‌تر ممکن است عاداتی مانند مکیدن انگشت، تاب دادن مو یا انگشت کردن در بینی را پیدا کنند؛ کودکان بزرگ‌تر نیز ممکن است شروع به دروغ گفتن، زورگویی یا سرپیچی از بزرگترها بکنند. کودکی که دچار استرس باشد همچنین ممکن است در اثر مشکلات جزئی واکنش بیش از حد نشان دهد، کابوس ببیند، وابسته شود یا تغییرات شدیدی را در عملکرد تحصیلی خود داشته باشد.
کاهش استرس
چگونه می‌توان به کاهش استرس در کودکان کمک کرد؟ استراحت مناسب و تغذیه خوب می‌تواند در کنار رفتار مناسب والدین به افزایش مهارت‌های مقابله‌ای کمک کند. هر روز به اندازه کافی برای کودکان خود وقت صرف کنید. چه نیاز به صحبت و چه نیاز به حضور شما در اتاق داشته باشند، خود را در دسترس قرار دهید. سعی نکنید آنها را وادار به صحبت کردن بکنید حتی اگر می‌دانید نگران چه چیزی هستند. گاهی اوقات کودکان هنگامی که با آنها برای انجام فعالیت‌های سرگرم کننده وقت صرف کنید، احساس خوبی خواهند داشت.
حتی با بزرگ شدن کودک، صرف زمان کافی مهم است. برای برخی افراد بازگشت از محل کار به خانه، نشستن روی زمین و بازی کردن یا صحبت کردن با کودکانشان واقعاً دشوار است، بخصوص در صورتی که خود نیز روز پر استرسی را سپری کرده باشند. اما اظهار علاقه به کودکان نشان می‌دهد که برای شما مهم هستند.
با صحبت کردن در مورد آنچه که ممکن است باعث استرس شده باشد به کودک خود برای کنار آمدن با آن کمک کنید. در کنار همدیگر می‌توانید چند راه حل مانند کاهش فعالیت‌های بعد از مدرسه، صرف زمان بیشتر برای صحبت کردن با والدین یا معلمان، تهیه‌ی یک برنامه‌ی ورزشی یا نوشتن خاطرات بیابید.
شما همچنین می‌توانید با پیش‌بینی شرایط استرس آور احتمالی و آماده کردن فرزند خود در برابر آنها به وی کمک کنید. برای مثال به پسر یا دختر خود از پیش بگویید که یک جلسه با پزشک در راه است و در مورد آنچه که در آنجا اتفاق می‌افتد صحبت کنید. اطلاعات را با سن کودک خود مطابقت بدهید، کودکان خردسال نیاز به آمادگی کمتری در مقایسه با کودکان بزرگ‌تر یا نوجوانان دارند.
به خاطر داشته باشید که مقداری استرس طبیعی است؛ به کودک خود اجازه دهید بداند که داشتن احساس عصبانیت، ترس، تنهایی یا اضطراب مشکلی ندارد و سایر مردم نیز چنین احساساتی را دارند. قوت قلب مهم است، بنابراین به کودک خود یادآوری کنید که شما از اینکه وی می‌تواند شرایط را کنترل کند مطمئن هستید.
نشانه‌های استرس برطرف نشده در کودکان
علائم جسمی می‌توانند شامل موارد زیر باشند:
- کاهش اشتها، تغییرات دیگر در عادات خوردن
- سردرد
- شب ادراری جدید یا عود کننده
- کابوس
- اختلالات خواب
- ناراحتی معده یا معده درد مبهم
- سایر علائم جسمی بدون هیچ بیماری
علائم عاطفی یا رفتاری ممکن است شامل موارد زیر باشند:
- اضطراب و نگرانی
- عدم توانایی برای آرامش یافتن
- ترس‌های جدید یا عود کننده (ترس از تاریکی، ترس از تنهایی، ترس از غریبه‌ها)
- وابستگی، دوست ندارد شما را دور از خود ببیند.
- عصبانیت، گریه کردن، نالیدن
- ناتوانی در کنترل احساسات
- رفتار تهاجمی یا خیره سرانه
- بازگشت به رفتاری که در سنین کمتر داشتند.
- عدم علاقه برای حضور در فعالیت‌های خانوادگی یا مدرسه
کمک به کودک برای کاهش استرس
هنگامی که کودکان نمی‌توانند یا نمی‌خواهند مشکلات استرس‌آور خود را بیان کنند، سعی کنید در مورد خود صحبت کنید. این کار نشان می‌دهد که شما به برطرف کردن مسائل دشوار تمایل داشته و هرگاه که آماده باشند برای صحبت کردن در دسترس هستید. در صورتی که کودک علائمی را نشان دهد که باعث نگران شما می‌شود و تمایلی به صحبت کردن ندارد، با یک درمانگر یا متخصصین دیگر در حوزه‌ی سلامت روان مشورت کنید.
کتاب‌ها می‌توانند به کودکان خردسال برای تشخیص شخصیت‌ها در شرایط استرس‌زا و یادگیری نحوه مقابله با آن کمک کنند. بیشتر والدین مهارت‌های لازم را برای برطرف کردن استرس کودک خود دارند. زمانی که نیاز به توجه حرفه‌ای می‌باشد هنگامی است که هرگونه تغییر در رفتار ماندگار است، استرس باعث اضطراب جدی شده است یا هنگامی که رفتار کودک باعث مشکلات قابل توجه در مدرسه یا خانه شده است.
در صورتی که برای یافتن عوامل استرس کودک خود نیاز به کمک دارید، با پزشک یا مشاورین و معلمین مدرسه مشورت کنید.
مدارس ابتدایی چگونه می‌توانند به مقابله با استرس دانش‌آموز کمک کنند؟
مدارس می‌توانند در کمک به دانش‌آموزان برای مقابله با استرس بسیار فعال باشند:
- با گنجاندن برنامه‌های آموزشی عاطفی در برنامه تحصیلی تمام سطوح مدرسه به دانش‌آموزان کمک کنند تا بیشتر در مورد احساسات خود بدانند.
- به دانش‌آموزان نحوه تشخیص علائم و نشانه‌های استرس و ارائه‌ی راهکاری مثبت برای مقابله با استرس (مانند تغذیه سالم و ورزش) را آموزش دهند.
- محیط‌های حمایتی، مثبت و بی‌خطر را در کلاس‌ها ایجاد کنند.
- با والدین دانش‌آموز بیشتر ارتباط برقرار کنند (برای مثال اشتراک اطلاعات در جلسات بین والدین و معلمین)
- مطمئن شوند که دانش‌آموزان حمایت شخصی مورد نیاز برای یادگیری و دستیابی به اهداف تحصیلی را دریافت می‌کنند.
- زمان کافی را برای دانش‌آموزان در طول ساعات مدرسه برای انجام ورزش کافی و استراحت یا بازی کردن اختصاص دهند.
- تمرین‌ها و راهکارهای مقابله با زورگویی را آموزش دهند.
- دانش‌آموزان را برای خلاق بودن و اظهار نظر (از طریق هنر، ورزش و موسیقی) تشویق کنند.
- جلسات مشاوره ارائه کنند و بر اهمیت صحبت کردن کودکان تاکید نموده و در صورت داشتن استرس یا نگرانی به آنها کمک کنند.
- برنامه‌های حمایتی تربیتی را در مدرسه اجرا کنند.
